برخی از کارشناسان گویش به کار رفته در متون آئین یاری(اهل حق) را لهجه ای از گویش جنوب می دانند و اشعار این متون را، جزو قدیمی ترین اشعار کردی جنوب به حساب می آورند. یکی از این نمونه ها، مربوط به «بابا سرهنگ دودانی»؛ از مشاهیر یارسان (اهل حق) است که منسوب به قرن چهارم هجری است:

 سه‌رهه‌نگ دودان، سه‌رهه‌نگ دودان

ئه‌ز که ناممه‌ن سه‌رهه‌نگ دودان

چه‌نی ئێرمانان مه‌گێڵیم هه‌ردان

تا زنده که‌ریم ئایین کوردان

و یا «بابا قیصر هورامی»؛ که او نیز منسوب به  اوایل قرن چهارم هجری است:

 نه ئه‌ورامانه‌ن، نه ئه‌ورامانه‌ن

به‌هه‌شت به‌رین نه ئه‌ورامانه‌ن

مۆران، هزاران نه سه‌ردارانه‌ن

نه‌واشان وه‌ په‌ی به‌زم یارانه‌ن

در همین مورد؛ «جلیل آهنگر نژاد» -شاعر معاصر کرمانشاهی-  در مقاله ای چنین می نویسد: "هیچ شکی نیست که اولین شعرهایی که به کردی کرمانشاهی نوشته شده – مانند کتابهایی نظیر دیوان گوره – قدمتشان به سال هفتصد هجری شمسی می رسد. اما تعداد این کتب و متون، به اندازه ای نیست که حکم بر این دهیم که از این لحاظ جایگاه مناسبی داریم".

 «دیوان گوره»؛ یکی از این متون می باشد. که در قرن هفتم و هشتم هجری به رشته تحریر در آمده است.  قطعه شعر زیر؛ که از زبان «شاه ابراهیم»، و در خصوص جمشید فریدون و ضحاک می باشد، منسوب به این دیوان است:

 ئبراهیم هه‌مده‌ست، ئبراهیم هه‌مده‌ست

چه‌نی یادگار هه‌ردوو بیم هه‌مده‌ست

کاکه‌‌م یادگار نه‌ڕووی ته‌خت نشه‌ست

جه‌مشید به‌یانی جه‌م جه‌هان به‌ست

ئه‌ز فره‌یدوون بیم، گاو سه‌ر وه‌ده‌ست

سلسله سپای زه‌حاک دایم شکه‌ست

 بعضی دیگر از محققان، با اتکاء به این نظر که لکی و حتی لری جز گویش های زبان کردی، و یکی از زیر شاخه های کردی جنوب هستند؛ «بابا طاهر همدانی» را به عنوان یکی از اولین شاعران شناخته شده گویش کردی جنوب معرفی می کنند.

 به هر ترتیب باید اذعان داشت که پیدا کردن اولین اشعار سروده شده به صورت قطع و یقین، و یا نوشتن نوعی تاریخ جامع و مدون برای شعر کردی جنوب؛ به هیج وجه هدف اصلی این مقاله نمی باشد.

در این میان نباید از ادبیات شفاهی، و اشعار فولکلور در حوزه کردی جنوب غافل ماند. که به صورت سینه به سینه از روزگاران بسیار دور به عصر ما رسیده است و دارای صناعات ادبی فراوان و تکنیک های شاعرانه بیشماری است. اگر از بحث مبداء شعر جنوب بگذریم، می توانیم به سراغ شاعران کلاسیک برویم،  و در این میان می شود به شاعران بزرگی چون: «ملا پریشان دینوری»، «الماس خان کنوله ای»، «شاکه و خان منصور»، «سید صالح و سید یعقوب مایدشتی»، «نقی خان آزاد»، «ترکه میر»، «شامی کرماشانی»، «نوره گلینی»، «کیخسرو پرواره» و ... اشاره کرد.

 موضوع مهم این است که بسیاری از این شاعران، به گویش ادبی قدیمی کردی -که در سراسر شهرهای کرد نشین مرسوم بوده- شعر می سروده اند. گویشی؛ که به گورانی معروف است و شباهت زیادی به گویش هورامی دارد. نکته دیگر این که بعضی از شاعرانی، که به عنوان شاعر گویش جنوب معرفی شده اند، جدا از اینکه به گویش گورانی شعر سروده اند، شخصا نیز در حوزه جغرافیایی کردی جنوب نمی زیسته اند و حتی گویشی که به آن تکلم می کرده اند نیز، گویشی غیر از گویش کردی جنوب بوده است. به عنوان مثال: «خانای قبادی»؛ از معروف ترین شاعرانی است، که در بسیاری از جاها به عنوان یکی از اولین شاعران گویش جنوب معرفی شده است، و این در حالی است، که در بسیاری از منابع او را از اهالی هورامان و یا منطقه جوانرود برشمرده اند و گویش مادری او نیز به احتمال زیاد هورامی، و یا جافی (سورانی) بوده است. ابیات معروف زیر از اوست:

 هه‌رچه‌ن مه‌واچان فارسی شه‌که‌ره‌ن        کوردی جه‌ لای من به‌س شیرین ته‌ره‌ن

مه‌علوومه‌ن جه ده‌ور دنیای به‌د ئه‌ندێش       دڵشاده‌ن هه‌رکه‌س وه زووانو وێش

در ادامه سیر تاریخی شعر کردی جنوب، به شاعری مهم و تاثیر گذار می رسیم؛ شامی کرماشانی، او از چند جهت، و به دلیل جنبه هایی از نو گرایی دارای جایگاهی ویژه و منحصر به فرد در تاریخ شعر کردی جنوب می باشد.

 جنبه نخست؛ این است که شامی جز اولین کسانی است، که کم کم از آن زبان ادبی قدیم کردی (گورانی ) فاصله می گیرد و به زبانی نزدیک می شود، که مردم کرد جنوب امروزه به آن مکالمه می کنند و می نویسند. همانطور که اشاره شد، این اتفاق به صورت تدریجی می افتد و گویا شامی که از ابتدا و به صورت مرسوم از زبان گورانی استفاده میکرده است، با روبرو شدن با مسائل و موضوعات اجتماعی مدرن، این زبان را در مقابل مضامین شعری خود ناکارآمد می بیند. و کم کم سعی می کند زبان شعری خود را، به زبان واقعی مخاطبانش نزدیکتر کند. به عنوان مثال، یکی از شعرهای او که کاملا به گویش گورانی نوشته شده است در زیر می آید :

 رۆژێ که من بیم وه ماده‌ر په‌یدا

قه‌ومان وه شادی وه‌خت‌بی بوون شه‌یدا

 شوکر خوداوه‌ن وه‌جا هاورده‌ن

جه‌شنی وه‌شادی من به‌رپا که‌رده‌ن

 شه‌و یازده‌هوم ساعه‌ت که‌رده‌ن خوه‌ش

ناو به‌نده نان شامی سته‌مکه‌ش

 در بعضی جاها شامی در در ابیات یک شعر، در میان این دو گویش درگیر است. و هنوز به انتخاب واحدی نرسیده است:

 یه‌ی‌شه‌و دڵگیر بیم له دونیای دووڕه‌نگ

وه‌گه‌رد تاڵه‌ی وێم مه‌کردم جه‌نگ

 واتم: ئه‌ی تاڵه‌ی شووم که‌ج‌بنیاد!

به‌ر باد بای، عومرم تو دای وه به‌رباد

 نیه‌زانم تاڵه‌ی تیره‌ی واژگوون

تاکه‌ی سه‌رگه‌شته‌م که‌ید وه دنیای دوون

 همانطور که می بینیم؛ در دو بیت اول سعی شده است از گویش گورانی استفاده شود. مثلا در بیت اول از ضمیر هورامی «وێم» و فعل «مه‌کردم»، و نیز فعل «واتم» در بیت دوم، که معادل های این واژه ها در گویش جنوب، به ترتیب: «خوه‌م»، «کردیام» و «وتم» می باشد. جالب این است که در بیت سوم، هیچ نشانی از گویش گورانی دیده نمی شود. و تمام اجزای سخن، به گویش کردی جنوب می باشد. به عنوان مثال، شاعر افعال «نیه‌زانم» و «که‌ید» را به کار می برد، که اگر می خواست این بیت را نیز همچون دو بیت اول به گورانی بنویسد، باید از افعال: «مه‌زانوو» و «که‌ری» استفاده می کرد. در یکی دیگر از ابیات همین شعر، به جای ضمیر گورانی «وێت» از ضمیر «خوه‌د» و «خوه‌ت»، متعلق به گویش جنوب استفاده می شود:

 په‌نام هه‌ر خوه‌دی، هه‌ر وه خوه‌ت قه‌سه‌م

وه زات بێ عه‌یب موحه‌ممه‌د قه‌سه‌م

سرانجام می رسیم به تجربه مهم و موفق شامی کرماشانی. نمونه بسیار جالب و یکتا در کارهای او؛ شعر بلند کرانشینی می باشد که در تمام مصراع های این شعر بلند، کمتر نشانی از آن زبان ادبی کهن یعنی گورانی یافت می شود. یعنی چه در سطح افعال، ضمایر، حروف اضافه، مفردات، مشتقات و غیره و چه در سطح ساختار جمله. بلکه در تمام ابیات شعر، یک گویش روان، یکدست، و ملموس را می بینیم که همان گویش امروزی کردی جنوب است. و شاید یکی از دلایل مهم موفقیت و محبوبیت این اثر شامی همین باشد:

به‌نده یه‌ی نه‌فه‌ر کرانشینم

چۊ عه‌زیز مردی دایم خه‌مینم

نه خارج مه‌زه‌ب، نه جوداس دینم

ئه‌ر دوعات گیراس بکه نفرینم

شایه‌د له‌ی دونیا دیتر نه‌مینم